Arkeoloji'ye Giriş - Mimari Düzenler...

DOR DÜZENİ VE MİMARİ ELAMANLARI

Dor düzeni Yunan ana karasında gelişmiş olan bir düzendir. Basitlik ve sadelikten yanadır. Kolonizasyon hareketleri ile birlikte Sicilya ve Güney İtalya’ya yayılarak burada revaç bulmuş ve oldukça kullanılmıştır. Elimizdeki çoğu sağlam örnek İtalya ve Sicilya’da yer almaktadır. Kıta Yunanistan’da özellikle Attika ve Aitolia bölgesinde erken dönemlerde oldukça beğeni toplamış, fakat ion düzeninin oluşumunu tamamlamasıyla birlikte, hantal görünümlü tapınakların yerini ince zarif yapıların yer alması sonucu, kullanımı oldukça azalmış, daha çok stoalar ile bazı resmi yapıların yapımında kullanımına devam edilmiş ve Helenistik dönemde düzenlerin karışmaya başlamasıyla birlikte ince bir yapıya kavuşarak tekrar kullanımına geçilmiştir. Bu dönemden sonra daha çok küçük ve yükseklik gerektirmeyen yapıların yapımında tercih edilen bir düzen olmuştur.

Euthynteria ( EÙqunthr…a )Stereobate ( Stereob£thj

Krepis ( Krhp…j ) 

Euthynteria ( EÙqunthr…a ) :

Tapınağın toprak altında kalan ve temellerinin üzerine düz bir zemin oluşturmak için yapılmış düzleme verilen addır. Bu zemin üzerine stereobate gelip yerleşmektedir.

Stereobate ( Stereob£thj ) :

Tapınağın euthynteria düzlemi üzerine yerleşen basamaklı kaide kısmının genel adıdır.

Krepis ( Krhp…j ) :

Stereobate’taki basamakların her birine verilen addır.

Sütun ( K…wn, stÚloj ),Entasis ( 'Entas…j ),

Sütun ( K…wn, stÚloj ) :

Tapınağın çevresini saran ve üst yapının taşınmasına yarayan taşıyıcı elemanlardan her biridir. Dor düzeninde sütun kaidesizdir ve sadece sütun gövdesi ile üzerine yerleştirilmiş yayvan formlu kendine özgü bir basamaktan oluşur. Dor sütun gövdesinin bir diğer önemli özelliği ise sütun gövdesinde oluşturulmuş ve optik yanılgı kaygılarının göz önünde tutulduğu, sütun gövdesinin uzaktan düzgün görünmesini sağlayan şişkinliktir.

Entasis ( 'Entas…j ) :

Sütun gövdesinde yer alan ve optik yanılgıları düzeltmek amacıyla yapılmış şişkin görünümün adıdır.

Arris ( 'Arr…j ) :

Dor sütununda yivler bir birine dar açı ile birleşerek keskin bir sırt oluştururlar ve bu sırta da arris adı verilir.

Arris ( 'Arr…j ) 

Dor sütununda yivler bir birine dar açı ile birleşerek keskin bir sırt oluştururlar ve bu sırta da arris adı verilir.

Ekhinus ( 'Ec‹noj ) :

Dor sütun başlığında yastık şeklindeki elemana verilen addır.

Abakus ( 'Abax ) :

Dor sütun başlığında ekhinus’un üzerine gelen ve kare plaka şeklindeki başlık kısmının adıdır.

Ekhinus ( 'Ec‹noj ),Abakus ( 'Abax )

Epistylion ( 'Ep…stÚlion ) :

Sütun başlıkları üzerinde yer alan ve baştaban manasına gelen friz bloğuna verilen genel addır. Genelde bezemesiz olarak yapılırken tek bezemeli örneği Assos’taki Athena tapınağının friz bloğudur. Bu bloğa arşitrav da denilmektedir.

Guttae :

Yağmur sularını toplayarak atmaya yarayan ve epistylon’un hemen üzerinde bulunan triglyph’lerin altında yer alan damla şeklindeki elemanların genel adıdır.

Tenia ( Ten…a ) :

Guttaeler ile triglyph-metop frizinin arasında yer alan ince şerit şeklindeki elemana verilen addır.

Epistylion ( 'Ep…stÚlion ),Guttae,Tenia ( Ten…a )

Triglyph ( Tr…glufoj ) :

Dor düzeninde friz bloğu üzerine gelen ve ahşap mimarinin taşa yansımış şeklini gösteren üçlü hatıl bloğu görüntüsündeki elemana verilen addır. Triglyph’lerin arasında kalan boşluklara ise kare veya dikdörtgen formlu metop adı verilen mimari elemanlar yerleştirilmektedir.

Triglyph ( Tr…glufoj ),Metop ( MetÒph ),Mutulus

Metop ( MetÒph ) :

Triglyph’lerin arasına yerleştirilen ve üzerleri kabartmalarla süslü kare ya da dikdörtgen şekilli elemana verilen addır.

Mutulus :

Saçak altında yer alan ve üzerinde kabara şeklinde guttae’ler bulunan işlevi saçaktan içeri kaçan suyun tapınak cephesine varmadan toplanarak yere yönlenmesini sağlayan ve ahşap mimarideki kabaralı tahta plakaları anımsatan elemana verilen genel ad.

Geison ( Ge‹sÒn ),Sima ( Simh - ™paiet…daj )

Geison ( Ge‹sÒn ) :

Yatay olarak duran saçaklık elemanının adıdır. Corona da denir.

Sima ( Simh - ™paiet…daj ) :

Saçağın eğimli kısmına verilen addır. Yatay sima olarak adlandırıldığında ise geison’un üzerindeki aslan başı veya bitkisel akıtaçlarla süslü yağmur oluğu kısmı kastedilmektedir. Bu sebeple antik literatürde her kısım farklı bir adla anılmaktadır. paraiet…dej ¹gemÒnej denildiğinde yükselen simayı, ¹gemÒnej leontokšfaloi’la ise yatay sima ve aslan başlı akıtaçları, paraiet…dej ¹gemÒnej leontokšfaloi da yükselen sima ile yatay simanın birleşimini ifade etmektedir.

Antefix ( Antefixum ),Tympanon ( A„etoj ),Akroter ( 'Akrot»rion )

Antefix ( Antefixum ) :

Çatılarda ya tepede mahya kiremitleri üzerinde ya da saçak kenarlarındaki kapama kiremitleri üzerinde yer alan genelde palmet bezemeli süsleme elemanlarının adıdır.

Akroter ( 'Akrot»rion ) :

Üçgen şekilli alınlığın tepesinde ve iki kenarında yer alan bazen bitkisel bir bezeme(spiral ve palmet gibi) bazen de küçük heykeller şeklide bulunan süsleme elemanlarının genel adıdır.

Tympanon ( A„etoj ) :

Tapınağın iki kısa kenarında yer alan ve üçgen şekli ile aynı zamanda çatının kiriş yerleşimine de kılavuzluk eden alınlık elemanına verilen addır.

Coffer ( F£tnoma ) :

Pteroma’nın ve tapınağın içindeki sütunlu galerilerin üzerini kapatan kare şekilli tavan kaplamalarına verilen addır.

Coffer ( F£tnoma ) :

Pteroma’nın ve tapınağın içindeki sütunlu galerilerin üzerini kapatan kare şekilli tavan kaplamalarına verilen addır.

***

İon Düzeni ve Elemanları

İon Düzeni ve Elemanları

İon düzeni kökenini Mısır ve Mezopotamya mimarisindeki öncülerinden alan fakat bunu yunan mimarlığı ile sentezlemesidir.

İon düzeni kökenini Mısır ve Mezopotamya mimarisindeki öncülerinden alan fakat bunu yunan mimarlığı ile sentezleyerek kendine özgü, narin görüntüsüyle, oldukça süslü bir başlığa ve ince, uzun bir sütun gövdesiyle, Dor düzeninden farklı olarak bir kaideye sahip olması dışında, üst yapı elemanları ile de farklılık göstermektedir. Örneklerini, daha çok Batı Anadolu ve Ege Adaları’nda vermiş olan bu mimari düzen, anakara olan Attika’da da beğeni görmüş ve özellikle Perikles döneminde ve sonrasında oldukça yoğun olarak kullanılmıştır. İon mimarisinin vazgeçilmez unsuru olan kaide Batı Anadolu ve Attika’da farklı yapısal özellikleri ile de mimarinin bölgesel olarak ayrımına yol açmıştır. Efes İon Tipi yada Anadolu İon tipi olarak adlandırılan bir yada iki trokhilos(trociloj) ve bir torus(toroj)’tan oluşan kaide Anadolu’ya ve Ege Adaları’na özgüdür. Attika İon Tipi olarak adlandırılan ve torus, trokhilos, torus dizilimlidir. İki torus ve bir trokhilos’tan oluşan kaide ise Attika’ya özgü olarak görülmektedir. Aşağıdan yukarıya doğru diğer İon düzeni elemanları şöyledir;

Plinthos ( Pl…nqoj ) :

Kare şekilli bir altlık olan plinthos kaide ile stylobate arasında yer alır.

plinthos,kaide,trokhilos,torus,astragal,scotaia

Kaide :

Kaide birden fazla farklı elemandan oluşan oldukça nitelikli işçilikli mimari bir öğedir. İon kaidesindeki içbükey elemana trokhilos (trociloj) denilmektedir. Dışbükey olarak yapılmış eleman ise torus (toroj) adını almaktadır. Torus ve trokhilos’ların yada sadece trokhilos’ların arasında yer alan çiftli dışbükey geçiş ise astragal yada scotia adı verilmektedir.

shaft,sütun,ion düzeni ve dor düzeni sütun.

Sütun ( K…wn, stÚloj ) :

İon düzenindeki sütun gövdesi, dor sütun gövdesinden farklı olarak entasis’in bulunmamasından dolayı ince ve uzundur. Yivlerin (∙abdwtoj) uçları da dor düzenindeki gibi keskin bir kenar ile birleşmeyip aralarında ince şeritler içermektedir. 

ion sütun başlığı ve elamanları olan,volüt,ovolo,kanalis,ekhinus

Başlık :

İon başlığının en belirgin yanı iki yanındaki volütlerdir. Bir ion başlığı şu bölümlerden oluşur. Ovolo (kumation onucej), volütler arasında yer alan yumurta ve ok dizisinden oluşan tambur şekilli bir elemandır. Volütler (krioj), spiral şeklinde sarmal oluşturan ve işlev olarak yük taşımaktan uzak süsleme elemanlarıdır. Ovolo’nun üzerinde yer alan ve yay şekilli bir sarkma yapan yükün bindiği ana unsurlardan biri olan iki volütü birleştiren elamana kanalis (kanalij) denilmektedir. Ovolo, volütler ve kanalis birleşerek ekhinus’u oluşturur. Kanalisin üzerinde ise ana taşıma elemanı olan abacus (¢bax) yer alır.

İon düzeninde epistylion üç kademeli bir yüze (fascia) sahiptir

Epistylion ( 'Ep…stÚlion ) :

İon düzeninde epistylion üç kademeli bir yüze (fascia) sahiptir. Bunun üzerine kabartmalarla süslü bir friz gelmektedir. Frizin kullanılmadığı durumlarda ise inci ve makara dizisinden oluşan ince bir tenia’dan sonra yumurta dizisi (kyma recta) şeklinde yapılmış bir korniş yer alır.

Friz (ZóofÒroj) :

İon tapınağının en süslü ve görkemli kısmıdır. Üzeri kabartmalarla süslü bu mimari elemanın kabartma konuları genellikle mitolojideki savaşlardır (Amazonomakhia, Gigantomakhia vs.).

Dendane ( Geis»podej ) :

Frizden sonra yer alan ve diş şeklinde çıkıntılardan oluşan bir elemandır. Ahşap mimarideki çatı hatıllarının taşa yansıması olan bu elamanın süsleme öğesi olma dışında ahşap mimarideki gibi taşıyıcı bir eleman özelliği yoktur. Bazen dendane’lerin üzerinde simadan önce yaprak dizisi(kyma reversa)’nden oluşan bir süsleme kuşağı bulunur.

Sima ( Simh - ™paiet…daj ) : 

Üzerinde genellikle aslan başı şeklinde akıtaçları bulunan ve çoğu kez yumurta yada yaprak dizileri, kıvrık dallar ve bitkisel motiflerle süslenen yağmur oluklu çatı elemanıdır.

Antefiks, akroter ve kiremitlerden oluşan çatı yapısı dor düzeninden farklılık içermez ve farklı bir elemana da sahip değildir.

Tympanum (Tumpanon, a‡etoj) :

Tüm tapınaklarda var olan ve çatı eğimi ile uyumlu üçgen alınlığa verilen addır. Aietos (a‡etoj) ise çatı üçgeninin sima dâhil bütününü ifade etmektedir.İon düzeninde çatıya yerleştirilen diğer elemanlar dor düzenindekilerle benzer ve aynı işlevleri yürütmektedir. Antefiks, akroter ve kiremitlerden oluşan çatı yapısı dor düzeninden farklılık içermez ve farklı bir elemana da sahip değildir.

Aiol Düzeni

İon düzeni ile aynı zamanlarda ortaya çıkan fakat daha sonra ion düzeni ile rekabet edemeyerek silinen bu düzenin başlık tipi doğulu örnekleri daha çok andırmaktadır. Aiol Düzeni,İon Düzeni gibi çift volütlü olan bu başlık tipi yuvarlak formlu olmayı tersine dikdörtgendir.

Aiol Düzeni,İon düzeni ile aynı zamanlarda ortaya çıkan fakat daha sonra ion düzeni ile rekabet edemeyerek silinen bu düzenin başlık tipi doğulu örnekleri daha çok andırmaktadır.

 Bu yönüyle pers saraylarındaki apadana (sütunlu salon) ların sütunları tepesine yerleştirilmiş başlıkları anımsatmaktadır. Üstelik alttaki resimde görülen mantar tipli başlık yada geçiş elemanı olarak tanımlanan eleman, Mezopotamya mimarisindeki kaide tiplerini anımsatmaktadır. Bu yönüyle kaide olarak varsaymak daha doğrudur. Arkaik dönemden çok uzak mesafelerde benzerleri karşımıza çıkmaktadır. Ör: Etrüsk mezarları. Aiol Düzeni, başlığının sütunları yivsiz düz yüzlüdür. Bu düzenin tam anlamıyla rekonstrüksiyonu yapabilmek için elimizde yeterli sayıda örnek bulunmamaktadır.

Aiol Düzeni, başlığının sütunları yivsiz düz yüzlüdür. Bu düzenin tam anlamıyla rekonstrüksiyonu yapabilmek için elimizde yeterli sayıda örnek bulunmamaktadır.

Korinth Sütun Başlığı

Korinth sütun başlığı 5. yy sonlarında ilk kez Bassae’deki Apollon Epikurios tapınağında görülür. Tapınağın mimarı İktinos’un buluşu olduğu ileri sürülse de bu başlığın bulunuşu heykeltıraş Kallimakhos’a ithaf edilir. Kallimakhos, Atina Keramaikos nekropolisinde gördüğü bir mezarın başına konmuş sepetin etrafını saran akhantus yapraklarından ilham alarak onları taşa aktarmış ve Korinth tipi başlık ortaya çıkmıştır. İlk Korint tipi başlığın yapısı, her bir yüzde altta bir sıra akhantus yaprağı ile köşelerdeki ucu spiralli akhantus dallarından çıkan ve merkezde birleşen bir çift spiralden oluşur. Helenistik dönemde başlığın tek sıra olan akhantus yaprakları bir biri içinden çıkan çift sıra halini alır. Merkezdeki spiraller kaybolarak yerini tek bir akhantus yaprağına bırakır. 2. yüzyılla birlikte üçüncü sıra akhantus yaprakları başlık gövdesine eklenir ve köşelerden çıkan ucu spiralli akhantus dalları artık merkezden çıkmaya başlar. Bu dönemde eskiyi hatırlatan bir bezeme özelliği ise son sıra akhantus yapraklarının merkezine bir çift spiral şeklinde filiz dal yerleştirilmesidir.

Korinth sütun başlığı 5. yy sonlarında ilk kez Bassae’deki Apollon Epikurios tapınağında görülür.

Korinth Düzeni

Korinth düzeni bu farklı yapıda ve çok ince işçilik gerektiren sütun başlığı dışında diğer yönlerden bütünüyle İon düzenine benzemektedir. Bunun nedeni belki de ilk kez ortaya çıktığı Bassae Apollon tapınağında sütunun yer aldığı naos’un iç düzeninin İon olmasında yatmaktadır. Çünkü sütun başlığı naos’un gerisinde tam merkeze yerleştirilirken kaide ve sütun gövdesi farklı işçilikte yapılmayıp İon düzenini takip etmiştir.

Korinth düzeni bu farklı yapıda ve çok ince işçilik gerektiren sütun başlığı dışında diğer yönlerden bütünüyle İon düzenine benzemektedir

Kyma recta : İlk resimdeki yumurta dizisine verilen addır

Kyma recta : İlk resimdeki yumurta dizisine verilen addır

 Kyma reversa : İkinci resimdeki yaprak dizisine verilen addır

Kyma reversa : İkinci resimdeki yaprak dizisine verilen addır

YUNAN SANATI

Girit adasındaki Minos, Yunanistan’daki Miken, Anadolu’daki İonların etkisiyle ortaya çıkmıştır.
Batı Anadolu yerleşimleri arasında İonlar önemli bir yer tutmaktadır. Efes, Milet, Foça, Pirene, İzmir, Gümüldür’e yerleşmişler.

Dorlar ise Bodrum ve Datça’yı kurmuşlardır. Yunan tarihinde bu Şehirler POLİS devletleri olarak bilinir.

Bu uygarlıkların oluşturduğu kültür,Yunan sanatına öncülük etmiştir.

1. MİMARİ

Yunan uygarlığının ilk şehirleri, yöneticilerin oturduğu AKRAPOL denilen yüksek tepelere kurulmuştur. Şehirlerin etrafı kalın ve yüksek surlarla çevrilmiştir.

Anadolu’da kurulan ilk kentler; Efes, Milet, Priene, Bergama, Didim ve Assos’tur.

Bu kentlerde bir birini paralel ve dik kesen caddelerden oluşan IZGARA PLAN denilen şehir düzeni uygulanmıştır.

TAPINAKLAR :

Yunan mimarisinin en önemli yapı tipidir. Temenos denilen kutsal alanlara yapılarlar.
İlk çağda Batı Anadolu yerleşimlerinde bulunan Megaron tipli yapıların zamanla gelişen örnekleridir.

Önünde dehlizi bulunan bir dikdörtgen salondan meydana gelen plan tipidir.

En eski Yunan tapınakları ahşaptan yapılırdı. M.Ö. 7.yy dan itibaren taştan yapılmaya başlandı ve bunların biçimi, planı belirli kurallara bağlandı.Bu kurallara nizam denir.

Tapınakların hangi mimarlık düzeninde yapıldığı cephe düzeni ve sütun başlıklarından anlaşılır. Yunan mimarisinde başlıca üç nizam vardır.
1. Dor Nizamı
2. İyon Nizamı
3. Korint Nizamı

Dor Nizamı: M.Ö. 7 ila 5. yy arasında örnekleri görülen tapınaklar Yunanistan Güney İtalya Sicilya ve Anadolu’da yapılmıştır.

Bu nizamın başlıca özellikleri şöyledir:

a. Bir kaç basamakla çıkılan bir zemin üzerinde yer alır.
b. Sütunlarda kaide bulunmaz. Doğrudan zemine oturur.
c. Aşağıdan yukarıya incelen sütunların gövdelerinde dikey yivler yer alır.

d. Sütun başlığı, çanak şeklinde yuvarlak bir yastık ile bunun üzerinde yer alan dört köşe bir plakadan oluşur.
e. Sütunları bir birine bağlayan taş bir kiriş vardır.
f. Diş kesiminin üzerinde tapınağın kısa kenarında üçgen alınlıklar bulunur. Alınlıklar heykel ve kabartmalarla süslenmiştir.

Atinadaki Parthenon Tapınağı M.Ö 5.yy yapılmış. Behramkale Atena tapınağı.

İyon Nizamı : M.Ö 6- 4.yy. Daha çok Batı Anadolu’da (İyonya) görülür.

Başlıca özellikleri:
a. Tapınaklar basamaklı bir zemin üzerinde yer alır.
b. Sütunlar kaideye oturur.
c. Sütun başlıkları koç boynuzuna benzeyen kıvrımlı bir biçimdedir 

(volüt)
d. Arşitrav dışa taşkın olarak yapılmış iki veya üç katlıdır.
e. Sütunları ince ve uzundur.

Efes Artemis Tapınağı, Didim Apollon Tapınağı, Atina Athena Nike tapınağı

Korint Nizam: M.Ö 5-4 .yy. İyon nizamının çok az değişmiş bir şeklidir. Tek fark sütun başlıklarında görülür. Volüt başlık yerine akantus yaprakları ile donanmış sütun başlıkları kullanılmıştır.

Silifke Zeus Tapınağı, Atina Zeus Olimpos Tapınağı.

Bazı Yunan tapınaklarında korint ve iyon sütun başlıkları birleştirilerek karma ( Kompozit) başlıklar kullanılmıştır. Bu tapınaklarda sütunların yerine kadın heykellerinin (karyatit) kullanıldığı görülür.

TİYATROLAR:
Tapınaklardan sonra en önemli yapı grubudur. Şarap tanrısı Diyonisos adına yapılan kutlamalarla ortaya çıkmıştır.

Stadium: U şeklinde spor karşılaşmalarının yapıldığı yerlerdir.

Gymnasium: Antik çağda gençlerin düşünsel ve bedensel yönden eğitildikleri öğrenim gördükleri ve spor etkinliklerinde bulundukları yapılardır.

Odeon: Konser binalarıdır.

Buleuterion: Kent meclisinin toplandığı binalardır.

Agora: Pazar yerleridir.
Nimfeum : Alanlarda sütun dizileri ve heykellerle bezenmiş nişli anıtsal çeşmelerdir.

Mezopotamya Medeniyeti